Επιμέλεια: Μαίρη Κάντα
Χαμένη στις σκέψεις μου, ένα πρωινό περπατούσα στο δρόμο. Ο ουρανός σκοτεινός σκοτεινός, σαν να είχε νοιώσει την θλίψη μου θέλησε να μου συμπαρασταθεί. Απελπισμένη, έψαχνα να βρω ένα «ήλιο» για να ζεστάνει την παγωμένη μου ψυχή, μέχρι που... Είδα ένα υπέροχο ζωγραφιστό ήλιο στο τοίχο. Μόλις είχα ανακαλύψει την τέχνη του graffiti...και το θαύμα μόλις είχε γίνει... Η ζωγραφιά στο τοίχο έδιωξε τις μαύρες σκέψεις μου και με έκανε να αισθανθώ καλύτερα. Όμως τι είναι το graffiti και γιατί θέλησα να ασχοληθώ σήμερα με α
υτό το θέμα, θα το καταλάβετε στις επόμενες σειρές.
Σύμφωνα με το Λεξικό του Τριανταφυλλίδη, γκράφιτι (graffiti) είναι η ζωγραφική στους τοίχους. Είναι ένα ανερχόμενο νεανικό κίνημα μέσα στις τελευταίες δύο με τρεις δεκαετίες , όπου κάποιοι κοινωνιολόγοι το καταχωρούν στη υποκουλτούρα. Το grafitti είναι η τέχνη του δρόμου. Κάποιοι θεωρούν πως τα grafitti είναι μία αντίδραση στο κατεστημένο, στη ησυχία των κατοίκων της πόλης, στη μουντάδα των τοίχων... Ως αυθόρμητη εικαστική έκφραση εντάσσεται αυτόματα στο φαινόμενο της σύγχρονης λαϊκής κουλτούρας των μεγάλων πληθυσμιακών αστικών κέντρων.
Ο αναπληρωτής καθηγητής κοινωνιολογίας του ΑΠΘ, Γρηγόρης Πασχαλίδης παρατηρεί: « Η γλώσσα του graffiti, του « γράφειν στους τοίχους» διακηρύσσει μια κραυγή έκφρασης και επικοινωνίας. Οι τοίχοι προειδοποιούν « για την ανάγκη να εντοιχίζουμε τα συναισθήματα μας, να τα μορφοποιούμε με τρόπους που να εισέρχονται στη δημόσια σφαίρα προωθώντας νέες μορφές συνείδησης.» Κάποτε το graffiti είχε συνδεθεί με το hip hop , κατάλοιπο από τα γκέτο και από τις δυτικές συνοικίες. Σήμερα όμως αυτό έχει αλλάξει. « Τώρα είναι στυλ, είναι η φάση και ο τρόπος που το υιοθετεί κάποιος.... Είναι δημιούργημα.» δηλώνει ένας γκραφιτάς.
Θεωρητικά, ο πρώτος γκραφιτάς είναι ο άνθρωπος των σπηλαίων. Οι ζωικές μορφές στα σπήλαια της Αλταμίρα, τα σκαλισμένα σημάδια των Μάγια στο Τίγκαλ, τα χαραγμένα ανάγλυφα των Συρίων είναι ιστορικές αποδείξεις της διαχρονικής χρήσης του τοίχου ως τόπου έκφρασης. Ακόμα και οι αναγεννησιακοί ζωγράφοι όπως ο Μικελάντζελο, σκάλισαν τα ονόματά τους δίπλα σε έργα με τα οποία κόσμησαν τους τοίχους του « Χρυσού Σπιτιού» του Νέρωνα. Η υπενθύμιση ότι «πέρασα από εδώ», η ανάγκη να περιχαρακώσουν το χώρο τους διατυπώθηκε ακόμα και από τους στρατιώτες του Ναπολέοντα κατά την επιδρομή τους στη Αίγυπτο.
Ωστόσο, χρειάστηκε να περάσουν χιλιετίες ώστε το graffiti να μετουσιωθεί σε καλλιτεχνική φόρμα. Ο 20ος αιώνας μπαίνει με τα περίφημα « Μουράλ» του Ντιέγκο Ριβιέρα ή του Χουάν Ο’ Γκόρμαν , τοιχογραφίες στη πόλη του Μεξικό που εικονοποίησαν το έπος της τοπικής Επανάστασης. Πρεσβευτές της οργανωμένης αστικής εικονογραφίας γίνονται Αμερικανοί πολιτικοί ακτιβιστές στη δεκαετία του 60 με τις τοπικές συμμορίες να αντιγράφουν την τεχνική τους προκειμένου να ορίσουν την περιοχή που έχουν στο έλεγχό τους, και τους μετανάστες να το υιοθετούν ως « εκπεφρασμένη αντίδραση στο χώρο”.
Ουσιαστικά, το graffiti γεννήθηκε το 1960 στη Ν.Υόρκη. Παράξενες συνθέσεις γραμμάτων και ήρωες των κόμικς, άρχισαν να καλύπτουν τα βαγόνια του υπόγειου σιδηρόδρομου, μετατρέποντας τους συρμούς σε κινούμενα κόμικ στριπ. Ο αστικός χώρος της πόλης ήταν διασπασμένος εθνικά, φυλετικά, ταξικά. Τα γκέτο της Ν. Υόρκης ήταν γεγονός. Την δεκαετία του 70-80, τo graffti υπήρξε το μέσο οριοθέτησης των απομονωμένων συνοικιών της πόλης από ομάδες νεαρών gangs που τις έλεγχαν. Οι έφηβοι δεν διαμαρτύρονται για τον κοινωνικό και πολιτικό προσκήνιο, αλλά διεκδικούσαν την ταυτότητα τους μέσα στη κοινωνία. Οι επίσημες αρχές κήρυξαν το γκράφιτι παράνομο, εξαιτίας της σχέσης του με τα γκέτο και τις συμμορίες. Όμως οι κριτικοί τέχνης του Manhattan ξεκίνησαν να το αναγνωρίζουν ως πρωτοπορία στο χώρο της τέχνης. Το γκράφιτι έγινε το μέσο έκφρασης της κουλτούρας του δρόμου, και το οποίο σε σύντομο χρονικό διάστημα εξαπλώθηκε και στο υπόλοιπο κόσμο.
Στη Ελλάδα το γκράφιτι, σε αντίθεση με τα αστικά γκέτο των ΗΠΑ, δεν αποτελεί έκφραση του περιθωρίου. Μάλιστα, επειδή τα σπρευ είναι αρκετά ακριβά, θεωρείται ακριβό χόμπι και πολλοί από τους νεαρούς γκραφιτάδες ανήκουν πλέον στη αστική και μεγαλοαστική τάξη. Οι περισσότεροι είναι ηλικίας 12-30, βγαίνουν σε ομάδες όταν πέσει η νύχτα και στόχο έχουν να κάνουν την πόλη πιο φωτεινή και χαρούμενη. Το γκράφιτι στη Ελλάδα , δεν έχει κάποια συγκεκριμένη ταυτότητα, αν και πολλές φορές συνδέεται με την αμφισβήτηση και την ανυπακοή, καθώς το λεγόμενο « bombing” γίνεται σε απαγορευμένες επιφάνειες., Όλες οι ομάδες γκράφιτι ξεκίνησαν με αφορμή το ελληνικό Hip Hop συγκρότημα TerrorXCrew.
Το πρώτο Wall Fame έγινε στη Ελλάδα το 1994. Αγαπημένες επιφάνειες, είναι οι εξωτερικοί τοίχοι κτιρίων αλλά και εγκαταλελειμμένα αυτοκίνητα, λεωφορεία, τρένα, ρολά καταστημάτων. Όπως σε κάθε ομάδα, έτσι και σε αυτή των γκραφιτάδων, υπάρχουν αξίες όπως είναι η φήμη, η καλλιτεχνική έκφραση , αλλά και η δύναμη. Ιδιαίτερη βαρύτητα έχει το στυλ. Είναι η προσωπική φωνή που βγαίνει μέσα από το γκράφιτι. Όσο πιο αυθεντικό είναι το στυλ τόσο πιο γνωστός και σεβαστός θα γίνει στο χώρο του ο γκραφιτάς. Η διάρκεια ζωής ενός γκράφιτι είναι από 1 ημέρα έως πολλά χρόνια. « Το γκράφιτι μοιάζει λίγο- πολύ με τις δημιουργίες από άμμο. Ο καλλιτέχνης που εκθέτει το έργο του στη γκαλερί του δρόμου είναι προετοιμασμένος για το εφήμερο χαρακτήρα της τέχνης του. Το αφήνεις στο έλεος της πόλης» λέει ο Wake, κάποιος από την ομάδα των γκραφιτάδων. Περιοχές συνηθισμένες σε γκράφιτι είναι το Μοναστηράκι, η Ερμού, τα Εξάρχεια κ.α.
Ο χώρος του γκράφιτι είναι κατά κύριο λόγο ανδρικός. Οι γυναίκες μειοψηφούν και είναι δύσκολο να καταξιωθούν στο χώρο αυτό. Πολλές είναι εκείνες που χρησιμοποιούν ανδρικά ψευδώνυμα, αλλά τις προδίδει το σχέδιο που συνήθως είναι πιο φωτεινό και φίνο.
Ο συγγραφέας και blogger Μανώλης Ανδριωτάκης επιχειρεί να αποκωδικοποιήσει το γκράφιτι στο ντοκιμαντέρ « Spray “ το οποίο θα προβληθεί στο Φεστιβάλ Eco Films. Με την σύζυγό του Μέντυ Μέγα κατέγραψαν εκατοντάδες παρεμβάσεις και οικογένειες αστικής εικονογραφίας: ιδεογράμματα, σύμβολα, τοιχογραφίες, πολιτικά σχόλια, stencil, ζωγραφιές, μηνύματα που προωθούν την ακτιβιστική δράση, συνθήματα με χιούμορ, όλες προσπάθειες αυτοέκφρασης και αισθητικής αναζήτησης.
Ο γκραφιτάς για κάποιους είναι ο αντικοινωνικός νέος που καταφεύγει στη « σπίλωση» τοίχων της πόλης προκειμένου να έρθει σε επαφή με τους γύρω του. Σύμφωνα με την ψυχίατρο Μαρία Διαλλινά το γκράφιτι είναι μία μοναχική κραυγή επικοινωνίας. Με άλλα λόγια, το μοναχικό άτομο θέλοντας να επικοινωνήσει αισθήματα απελπισίας , θυμού, εξέγερσης και διαμαρτυρίας απέναντι σε μία αποξενωμένη πραγματικότητα καταφεύγει στην δύναμη του συμβόλου, στη πλέον αρχικνίτη του μορφή, την εικόνα. Συνεπώς, ο καλλιτέχνης με το σπρέι είναι αυτός που προσπαθεί όχι μόνο να αναπαραστήσει το αστικό περιβάλλον, αλλά να το επανορθώσει τουλάχιστον με το τρόπο του.
Σύμφωνα με τα άρθρα του Ποινικού Κώδικα 381 και 382, ο καλλιτέχνης του δρόμου, διώκεται για φθορά κατά ξένης ιδιοκτησίας - αδίκημα σε βαθμό πλημμελήματος , στο οποίο επιβάλλεται ποινή φυλάκισης το λιγότερο 4 χρόνια. Με βάση στοιχεία της Γενικής Αστυνομίας στο διάστημα 1/1/2007 έως τις 10/4/2008 πραγματοποιήθηκαν 26 συλλήψεις στο Δήμο Αθηναίων και σε περιφερειακούς δήμους της πόλης ( Καλλιθέα, Παλλήνη, Νέα Ερυθραία) συστήθηκαν 22 υποθέσεις, οι φάκελοι των οποίων αφορούσαν σε φθορές κατά δημόσιων κτιρίων.
Για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο που το 2006 εισηγήθηκε στο πλαίσιο μιας κοινής αστικής περιβαλλοντικής πολιτικής, « την εξάλειψη των ακαθαρσιών, των απορριμμάτων, των γκράφιτι», η τέχνη του γκράφιτι αποτελεί εστία μόλυνσης. Ακόμα και αν αυτή την ίδια στιγμή, πωλείται σε δημοπρασίες Urban Art για αρκετές χιλιάδες ευρώ..... Οι καλλιτέχνες του δρόμου, δυστυχώς θεωρούνται βάνδαλοι για την κυρίαρχη κουλτούρα, αν και πολλοί κριτικοί τέχνης, θεωρούν τα γκράφιτι ως ύψιστα καλλιτεχνικά δημιουργήματα.
Αν και το συγκεκριμένο κείμενο δεν προσπαθεί σε καμία περίπτωση, να εξιδανικεύσει την τέχνη του γκράφιτι, ωστόσο στις τελευταίες γραμμές του, μου γεννήθηκαν κάποιες απορίες....Γιατί είναι βάνδαλος ο νεαρός που ζωγραφίζει τους τοίχους και όχι η πολυεθνική εταιρεία με τις χιλιάδες διαφημίσεις της; Τα έργα του μεγάλου κεφαλαίου, οι ουρανοξύστες που στεγάζουν τα κεντρικά των πολυεθνικών, οι εκτρωματικές πλατείες όλα αυτά είναι ιδανικές στιγμές του δημόσιου χώρου, ενώ τα ταπεινά σχέδια ενός νεαρού είναι εγκληματικά και στερούν την ελευθερία των κατοίκων;.., Αφήνω τις απαντήσεις στη δική σας κρίση........
Σχόλια